Multimedialny cykl edukacyjny dla Polaków i Polonii

 

STRONĘ PROJEKTU WYŚWIETLONO RAZY

ALFABET LITERATURY POLSKIEJ
Multimedialny cykl edukacyjny dla Polaków i Polonii

ODCINEK 31   S jak Samotność dr hab. Lech Giemza profesor KUL

POSŁUCHAJ

KONSPEKT I SPIS LEKTUR

- Część wprowadzająca definicyjno-wyjaśniająca czym jest zjawisko samotności:
subiektywny, emocjonalny stan odczuwania izolacji społecznej i poczucia odcięcia od innych.
Pojawia się i zanika, gdy zmienia się sytuacja życiowa.
W przypadku samotności chronicznej jest doświadczana bez względu na okoliczności, samotność jest doświadczeniem czasem oczyszczającym;
Człowiek może doświadczać krótkich, chwilowych stanów samotności, pomimo posiadania adekwatnych związków z innymi ludźmi;

W literaturze samotność przybiera wiele różnych znaczeń. Przede wszystkim postrzegana jest jako brzemię, czasami przynoszące cierpienie. Człowiek jest bowiem istotą społeczną i podświadomie potrzebuje kontaktu z innymi. Czasami jednak w tym stanie literatura stara się dostrzec możliwości. W samotności do człowieka przemawia Bóg, wyciszenie z nią związane potrzebne jest do refleksji. Łącząc oba te podejścia, samotność może przyjmować formę poświęcenia, na które człowiek musi się zdobyć dla wyższego celu. Niektórzy autorzy widzieli w samotności również drogę do wyzwolenia, osiągnięcia spokoju. Brak atencji innych ludzi oznacza wtedy brak konwenansów, form, masek. Samotność staje się płaszczyzną samookreślenia.

- opisywanie kolejnych pozycji literackich z zakresu „samotności” z częścią cytatów odpowiadających zagadnieniu:

Sofokles - Antygona
Córka przeklętego króla Teb Edypa, staje w obronie miłości i boskich praw, sprzeciwiając się edyktowi Kreona. Jej sprawujący władzę wuj zabrania chować ciało brata bohaterki, Polinejkesa, który napadł Teby w celu odebrania tronu trzeciemu z czwórki rodzeństwa – Eteoklesowi. Prawo to jawnie sprzeciwiało się boskiemu nakazowi grzebania zmarłych, skazując duszę na wieczną tułaczkę.
Antygona grzebie samotnie brata, opuszczona nawet siostrę Ismenę. Nie ma przy sobie wiec nikogo z rodziny, a reżim jest przeciwko niej. Schwytana przez strażników, przyznaje się do winy, wiedząc, iż moralność stoi po jej stronie. Zostaje za to skazana na śmierć. Ostatecznie ginie z własnej ręki, wieszając się w zamurowanej celi tuż przed tym, jak Kreon decyduje o jej uwolnieniu.

Biblia
Biblia przedstawia samotność w dwójnasób. Z jednej strony Bóg, tworząc Adama, pragnie dać mu towarzyszkę, by nie czuł się sam. Prorok Eliasz, prześladowany przez wyznawców Baala, czuje się opuszczony pośród bezbożnego Izraela. Zarazem jednak Bóg objawia się człowiekowi pośród samotności. Stwórca powołuje Samuela w nocy, gdy ten leży samotnie pogrążony we śnie. Mojżesz odnajduje Krzew Gorejący na pustyni, kiedy jest zupełnie sam. Chrystus zaś odchodzi na pustynię, by pościć i modlić się czterdzieści dni jako przygotowanie do swojego nauczania. Można więc rozumieć, że według biblii samotność pozwala odgrodzić się od zgiełku tego świata, skupić na wnętrzu i wsłuchać w cichy szept Boga.

Legenda o św. Aleksym - autor nieznany
Aleksy należy do grona świętych wspólnych chrześcijaństwu wschodniemu i zachodniemu, ponieważ jego kult rozpowszechnił się przed podziałem na kościół rzymskokatolicki i cerkiew prawosławną. Do literatury hagiograficznej, popularyzującej jeden z głównych średniowiecznych wzorów osobowych: świętego-ascety, opowieść o życiu św. Aleksego weszła w Europie już w X w., jednak legenda źródło swoje miała w Bizancjum, przywędrowała z kościoła w Syrii.
Należąca do literatury parenetycznej historia świętego Aleksego zawiera wiele scen związanych z samotnością. Rzymski arystokrata, czując powołanie do służby Bogu, postanawia porzucić żonę i zostać żebrakiem. Udał się do Edessy, gdzie zamieszkał przy miejscowej świątyni. Jego świątobliwe życie zaczęło jednak przyciągać uwagę, dlatego wrócił do Rzymu i kolejne szesnaście lat przeżył jako nędzarz pod schodami rodzinnego domu.
Aleksy w umartwieniu i samotności szukał drogi do Boga oraz zasług, które pozwoliłyby mu osiągnąć Niebo. Na dużą uwagę zasługuje również wątek żony Aleksego, kobiety podobno spokrewnionej z rodem cesarskim. Po odejściu męża ona również poświęciła się życiu w świątobliwej cnocie, nie biorąc sobie drugiego małżonka.

Jan Kochanowski
Treny Jana Kochanowskiego - Kryzys renesansowej myśli i filozofii życiowej Kochanowskiego widać w utworach na tle rozpaczy po utracie ukochanej córki – Urszulki. Poeta odczuwa brak dziecka, co najmocniej wyraża słowami: "Wielkieś mi uczyniła pustki w domu moim, Moja droga Orszulo, tym zniknieniem swoim!".

Adam Mickiewicz

Konrad z „Dziadów” cz. III
- literatura romantyczna – alienacja, samotność
– wygnaniec, osoba bez ojczyzny, brak wspólnoty;
Jego osobowość daleko odbiega od przeciętnego człowieka. Towarzyszy mu przekonanie, że posiada moc właściwą samemu Bogu. Konrad czuje, że cierpi za miliony Polaków, chce pozyskać potęgę i moc boskości. Jest to wielki buntownik oraz indywidualista. Jego zamiarem jest samodzielne rządzenie narodem, przywrócenie mu dawnej świetności, jak również ochrona przed niebezpieczeństwem i cierpieniem. Konrad jest przekonany, że w mocy jednostki są losy całego świata, sądzi, że jest w stanie wpłynąć na bieg historii, do tego celu jest potrzebna mu władza samego Stwórcy. Bóg jednak wydaje się niewzruszony na wołanie Konrada, które pojawiają się w Wielkiej Improwizacji. W tej sytuacji rodzi się bunt określany mianem prometejskiego.

Stepy Akermańskie - Poeta wędrujący pośród bezkresnych stepów Azji, jest niczym wobec potęgi przyrody. Bezkres otaczającej go przestrzeni wywołuje w nim uczucie samotności. Potęguje je cisza, w której słychać najdrobniejszy szmer wiatru.

Juliusz Słowacki - Hymn o zachodzie słońca na morzu
Podmiot liryczny jest pielgrzymem – człowiekiem, który musi opuścić swoją ojczyznę. Wędruje ku krainie, gdzie nikt nie będzie go rozumiał, gdzie już nie usłyszy rodzimej mowy. Budzi to w nim tęsknotę i samotność.

Henryk Sienkiewicz - Latarnik
Stary tułacz i emigrant polityczny Skawiński, najmuje się do posady latarnika w Aspinwall. Początkowo samotność zdaje się mu nie przeszkadzać. Gdy pewnego dnia dostaje egzemplarz "Pana Tadeusza", ten budzi wspomnienia o ojczyźnie. Skawiński zapada w głęboki sen o Polsce, przez który zapomina o swoich obowiązkach i traci pracę.

Bolesław Prus - Lalka
Stanisław Wokulski jest człowiekiem niezrozumiałym przez swoje otoczenie. Kupiec zafascynowany nauką i rozumiejący potrzebę przemian społecznych, nie budzi sympatii arystokracji. Ze względu na swoje poglądy, pochodzenie oraz profesję skazany jest na alienację, nawet jeżeli próbuje dostosować się do okoliczności. Samotność tą pogłębia jeszcze nieszczęśliwa miłość o Izabeli łęckiej – pustej, rozpieszczonej arystokratki.
Innym przykładem człowieka zgorzkniałego, odrzuconego i samotnego jest również doktor Szuman. Ten podstarzały żydowski lekarz był niegdyś nieszczęśliwie zakochany w chrześcijance. To doświadczenie zmieniło go, stał się cynikiem o negatywnym nastawieniu do miłości.

Stefan Żeromski - Ludzie bezdomni
Główny bohater, Tomasz Judym, to młody i ambitny lekarz. Gorąco wierzy w idee pozytywistyczne, pragnie zmieniać świat na lepsze dzięki swojej wiedzy. Nie znajduje jednak zrozumienia dla swoich poglądów wśród środowiska lekarskiego. To powoduje alienację, wyrzucenie go poza nawias profesji. Judym, będąc idealistą, nie może też pogodzić swojego prywatnego szczęścia z walką o szczęście innych. Dlatego decyduje się na samotność, dusząc w zarodku wiązek z Joanną Podborską.

Gustaw Herling-Grudziński - „Wieża”
- samotnik, największe cierpienie to brak relacyjności, życie to jałowe trwanie ku śmierci;
Samotność Lebbrosa jest przymusowa. Ludzie izolują go ze względu na jego chorobę, nie może mieć nawet psa. Jedyną pociechę odnajduje w modlitwie. Nie poddaje się mimo przeciwności losu, choć miewa chwile zwątpienia i zastanawia się nas sensem tego rodzaju cierpienia.
Mieszkający w wieży trędowaty Lebrasso, przez swoją dolegliwość zostaje skazany na samotność do końca życia. Musi radzić sobie z konsekwencjami niezawinionego zrządzenia losu, nie mając nikogo u boku. Jego życie to samotna pielgrzymka przez czas w poszukiwaniu końca cierpienia. Jego los opowiadany jest z kolei przez zmęczonego misjami wojskowymi narratora, który również poszukuje nowej drogi życiowej. Tym samym Grudziński obrazuje życie jako ciągłe samotne poszukiwanie, które jako doświadczenie łączy całą ludzkość.

Stanisław Barańczak
– tłumna samotność
Obserwatorzy ptaków - dotyka problemu samotności jednostki w świecie. Początkowo ową niezależność od innych odczuwa podmiot liryczny wiersza. Z czasem orientuje się on, że z pozostałymi ludźmi również go coś łączy. Sprawia to, że jako człowiek staje się częścią jakieś większej całości, co napawa go małą dawką optymizmu. Wiersz swoją formą przypomina dziennik lub sprawozdanie. Wskazuje to na to, że osoba mówiąca stale dowiaduje się o świecie czegoś nowego. "Obserwatorzy ptaków" to dzieło odsyłające nas do własnych poszukiwań sensu istnienia człowieka na ziemi.

Stanisław Barańćzak O pisaniu wierszy
(...) poezja to nic innego jak wyzwanie rzurone niesprawiedliwości wpisanej w prawa wszechświata — prawa, zależnie od wyznawanej przez nas filozofii, „naturalne”, „naukowe” czy „ustawione przez Boga", ale zawsze sprzeczne czy oo najmniej rozbieżne z tym, czego oczekujemy od żyda. Oczekiwania mogą być naiwne, nierozumne czy małostkowe, ale są nasze — ludzkie. Mogą nie znaczyć nic wobec ogromu kosmosu i zlożonośa jego tajemniczych przeznaczeń, lecz stanowią jedyną dostępną nam skalę mierzenia rzeczywistości — skalę, której podzialką są rozmaite stopnie bólu. Prawa natury, utopie polityczne, wyroki opatrznośd: ich skala jest zbyt olbrzymią w ich wszechogarniających zamysłach nie ma miejsca na mój pojedynczy los. Z tymi wielkimi konstrukcjami mój los wchodzi w styczność tylko wtedy, kiedy nabijam sobie boleśnie guza o ich kanty lub wpadam w ich podstępne zasadzki. I tylko ten ból — dowód rzeczowy ich i zarazem mojego istnienia — jest bezsprzecznie i nieodwołalnie prawdziwy. [Tablica z Macondo, Londyn 1990, s. 239).

W zasadzie niemożliwe [...]
w zasadzie nie ma prawa pojawić się ktoś taki,
0 mózgu tak wyzywająco szarym;

nie potrzebują go ci ludzie, którzy w zimowy przedświt
jadą tramwajem do pracy: ich ręce
zbyt są zajęte przytrzymywaniem teczek
z drugim śniadaniem, aby mogły sięgnąć
po książkę, zresztą jest zbyt ciemno; nie
potrzebuje go ta starsza kobieta, ciążąca
samej sobie jak siatka z zakupami: na jej
nogach żylaki biegną linią i tak prostszą
niż najprostsze linijki wiersza; nie potrzebuje go młody
człowiek w płaszczu ze sztucznej skóry, odkładający
wątpliwości na później a nadzieję na
książeczkę oszczędnościową, nie na jakąkolwiek
z książek;

w zasadzie niemożliwe więc, by się pojawił,

a jednak jest;
iniepojęty upór
każe mu wciąż na nowo wznosić ze słów mury,
które aby obalić, dość jest machnąć ręką
[Ja wiem, że to niesłuszne]

W szarej PRL-owskiej rzeczywistości obserwujemy samotność jednostki w tłumie. Z pozom nic jej ze zbiorowości nie wyróżnia. Ale już sam fakt pojawienia się, zaistnienia (bo przecież w zasadzie nie ma prawa pojawić się ktoś taki) wydaje się niezwykły. Ograniczonemu do spraw materialnych, pokornemu tłumowi przeciwstawiony zostaje ktoś, kogo cechuje przywiązanie do spraw duchowych, symbolizowanych tu przez „książkę”. Jest to jednostka twórcza („wznosi coś ze słów”), zbuntowana wobec rzeczywistości (niepojęty upór).

Adam Zagajewski

– zbiór sesjów „Solidarność i samotność”;
Solidarność i samotność - to tytuł wydanego pierwszy raz w 1986 r. nakładem „Zeszytów Literackich” zbioru esejów Adama Zagajewskiego, który użył tej formuły, by nazwać zasadniczy problem całego pokolenia ’68
– „Wędrowiec”
– jestem sam ale nie samotny; cytat:

„Wchodzę do poczekalni dworcowej, gdzie duszne powietrze. W kieszeni mam książkę, czyjeś wiersze, ślady natchnienia. Obok, na ławkach, dwóch włóczęgów i pijak (albo dwóch pijaków i jeden włóczęga). Na drugim końcu sali, patrząc gdzieś w górę w stronę Italii i nieba, siedzi wytworne starsze małżeństwo.
Zawsze byliśmy podzieleni. Ludzkość, narody, poczekalnie. Zatrzymuję się na moment, niepewny do którego przyłączyć się cierpienia. Wreszcie siadam pośrodku, czytam.
Jestem sam, ale nie samotny.
Wędrowiec, który nie wędruje. Gaśnie olśnienie. Góry oddechów, duszne doliny. Wciąż trwa dzielenie.”

Jacek Kaczmarski - Mury
Pierwowzorem późniejszych „Murów” była powstała w 1968 roku pieśń katalońskiego barda Luisa Llacha. Opowiadała o słupie, do którego wszyscy jesteśmy przywiązani. Był to widomy symbol zniewolenia Katalończyków w Hiszpanii rządzonej przez znienawidzonego generała Franco. Pieśniarz zapewniał, że starczy pociągnąć mocno za sznur. Raz jeden, raz drugi uwiązany. Słup zacznie się chwiać i „na pewno runie, runie, runie, nie pozostanie po nim ślad”. Kaczmarski do muzyki katalońskiego barda dodał swoje słowa. W ”Murach” Kaczmarskiego w trzeciej zwrotce zachodzi niepokojąca zmiana rewolucyjnego nastroju. Rewolucjoniści „zobaczyli, ilu ich, poczuli siłę i czas. I z pieśnią, że już blisko świt szli ulicami miast. Zwalali pomniki i rwali bruk – ten z nami, ten przeciw nam. Kto sam ten nasz największy wróg! A śpiewak właśnie był sam…” Śpiewak stracił swoją pozorną kontrolę nad wielbiącym go tłumem. Stanął z boku, już jako obserwator. Co gorsza, skoro nie podążał w tym kierunku, co inni – stał się wrogiem. Rewolucja pożera własne dzieci, taki los spotkał też barda, który pierwotnie porwał tłumy do walki.

- samotność w psychologicznym ujęciu;

Olga Tokarczuk
– kobieta po 50. jest przezroczysta …

kobieta ogląda świat z perspektywy żaby, stąd dużo więcej można zobaczyć, A koło pięćdziesiątki staje się przeźroczysta jako matka, kochanka, żona... a więc jakby trochę znika ze sceny. Kobieta wciąż jest postrzegana w nierozerwalnym związku z przypisaną jej rolą społeczną; nie istnieje jako człowiek sam w sobie. W potocznej świadomości kobiety nie miewają dylematów moralnych, przemyśleń filozoficznych, są relacyjne. To obiekty, które stanowią jakiś punkt odniesienia dla mężczyzny - wszystko jedno, czy będzie to syn, mąż albo kochanek; fascynują, przyciągają, odpychają, ale nie mają własnego bytu.

- społeczność a samotność

- podsumowanie odcinka przez eksperta.

+ post scriptum Grudziński legenda o pielgrzymie świętokrzyskim

NAWIĄZANIE DO UTWORÓW LITERACKICH

Adam Zagajewski „Wędrowiec”
Adam Mickiewicz „Dziady” cz. III
Adam Zagajewski – „Solidarność i samotność”
Zbigniew Herling Grudzieński „Wieża”

---

ALFABET - ODCINKI

Przyjaźń Porażka Mądrość Tęsknota Liberalizm Laicyzm Uprzejmość Fantastyka Groteska Ekscentryzm Kontrkultura Romantyzm Życie Prawda Natura Cuda Prowincja - ujęcie drugie Historia Miasto Bieda Prowincja - ujęcie pierwsze Światło Modlitwa Piękno Tłum Starość Małżeństwo Jaźń Niewiara Ciało Sztuka Rytuał Świętość Samotność Humor Dzieciństwo bezczelność Śmierć Ironia Codzienność Patos Tragizm Ideologia CYNIZM OBOJĘTNOŚĆ UWAŻNOŚĆ Ojczyzna OJCOSTWO Dzikość Nienawiść Gościnność NADZIEJA DIALOG AMBICJA miłosierdzie dewocja wstyd gniew praca zabawa szczęście melancholia rozpacz głupota

STRONA GŁÓWNA ALFABETU LITERATURY POLSKIEJ

WIĘCEJ O PROJEKCIE

ALFABET, czyli...

Po dzieła literatury polskiej sięgać można z wielu powodów – obowiązku szkolnego, pasji czytelniczej, kontemplacji piękna wyrażonego w sztuce. Jednym z powodów zainteresowania może być próba znalezienia odpowiedzi na pytania odwiecznie i uniwersalnie ważne – czym są i jak mogą realizować się idee z którymi obcujemy na co dzień, stanowiące element naszych moralnych wyborów. Altruizm, bohaterstwo, cnota… układają się w alfabet wartości.

W tym aspekcie w polskiej literaturze możemy znaleźć różnorodność interpretacji, historycznych odniesień i form wyrazu, które świadczą o bogactwie rodzimej kultury budującej w ciągu wieków naszą narodową tożsamość, jej odniesień do światowego dorobku cywilizacyjnego, a w nim twórczego dyskursu, którego zawsze byliśmy aktywnym uczestnikiem. Inspiracja płynąca z literackich wzorców daje bezpośredni emocjonalny impuls do osobistej refleksji odbiorcy, systematyzuje wiedzę o historii idei, procesach kulturowych i pozwala zrozumieć zjawiska historyczne, których emanacją są literackie dzieła. Polska twórczość literacka daje cały wachlarz odpowiedzi na nurtujące nas dylematy zarówno moralne jak związane z narodową tożsamością. Pozostaje jednak pytanie, gdzie ich szukać?

WYKORZYSTANIE MATERIAŁÓW

Projekt „Alfabet literatury Polskiej” zakładając synkretyczną prezentację w twórczości polskich pisarzy ważnych dla każdego z nas idei, odpowiada na to pytanie w przystępnej i atrakcyjnej formie. Stanowi swoisty drogowskaz w świecie pełnym informacyjnego chaosu i wątpliwych ideałów. Naukowcy, literaturoznawcy, przedstawiciele środowisk akademickich zgodnie z przyjętym porządkiem alfabetycznym, prezentują odbiorcom projektu przekrojową panoramę dzieł literackich, w których podejmuje się tematykę idei i zjawisk z nimi związanych.

Projekt adresowany jest do wszystkich grup wiekowych, ze szczególnym akcentem na młodzież uczącą się, dzięki czemu stanowi materiał uzupełniający programy kształcenia w zakresie języka i literatury polskiej. W zamyśle przeznaczony jest w równej mierze dla odbiorców w Polsce, jak też Polonii i Polaków poza granicami kraju.

CELE PROJEKTU
Cele projektu "Alfabet literatury polskiej" to:

1. Popularyzacja i upowszechnienie dorobku polskiej literatury w ujęciu odpowiadającym współczesnym trendom cywilizacyjnym koncentrującym się na pojęciach – ideach, aktualnych w bieżącym dyskursie kulturowym – w Polsce i za granicą, w środowiskach polskich i polonijnych oraz środowiskach autochtonicznych miejsc zamieszkania naszych rodaków.
2. Zainteresowanie polskiej młodzieży w kraju i za granicą polską kulturą wyrażoną w rodzimych dziełach literackich, odpowiadającą na uniwersalne pytania jakie stawia sobie dorastające pokolenie.
   Tym samym dostarczenie argumentów w potencjalnej dyskusji o wartości polskiej kultury.
3. Budowanie tożsamości i dumy narodowej poprzez wskazanie i omówienie literackich źródeł specyficznie polskich, a zarazem uniwersalnie ważnych, bo osadzonych w globalnym dorobku cywilizacyjnym.
4. Dostarczenie materiałów uzupełniających proces kształcenia w zakresie literatury i języka polskiego dla szkół i ośrodków edukacyjnych w kraju i za granicą
5. Popularyzacja czytelnictwa w języku polskim i nauki języka
6. Pobudzenie dyskusji nad polskim dorobkiem literackim w aspekcie historii idei

ODBIORCA PROJEKTU
Grupę docelową stanowią:

1. Polonia i Polacy poza granicami kraju – w szczególności polskie szkoły, ośrodki kultury polskiej, organizacje polskie i polonijne na obczyźnie
2. Polacy w kraju – w szczególności młodzież kształcąca się na poziomie średnim i wyższym, jako materiał uzupełniający do zajęć z literatury i języka polskiego
3. Ośrodki naukowe i badawcze w Polsce i za granicą zajmujące się literaturą polską (listy dialogowe w językach obcych umożliwią zrozumienie obcokrajowcom)
4. Instytucje rządowe w gestii których leży upowszechnianie polskiej kultury i dziedzictwa narodowego oraz oświata polska
5. Instytucje pozarządowe zainteresowane tematyką projektu

ALFABET JĘZYKA POLSKIEGO
Projekt dofinansowany przez Instytut Rozwoju Języka Polskiego
ze środków Ministra Edukacji Narodowej

Publikacja wyraża jedynie poglądy autora/ów i nie może być utożsamiana z oficjalnym stanowiskiem IRJP ani MEN